Olimpiada Olimpus w sesji jesiennej z biologii przeznaczona jest dla uczniów klas V-VIII szkoły podstawowej oraz I-III liceum ogólnokształcącego i ma zasięg ogólnopolski. Test olimpiady składa się z 30 pytań i podanych do nich 4 odpowiedzi. W testach z sesji jesiennej jedna odpowiedź, dwie, trzy lub wszystkie mogą być poprawne. Także może zdarzyć się tak, że żadna z odpowiedzi nie będzie poprawna.
Olimpiada z biologii sprawdza wiedzę uczniów w zakresie znajomości anatomii, botaniki, zoologii. Pozwala również urozmaicić zajęcia lekcyjne oraz stanowi zewnętrzne źródło oceny poziomu wiedzy uczniów.
Szkoła Podstawowa: KLASA 5
1. Biologia jako nauka:
- czym zajmuje się biologia;
- cechy organizmów żywych;
- czynności życiowe organizmów;
- budowa organizmów wielokomórkowych;
- dziedziny biologii.
2. Poznawanie biologii:
- obserwacja;
- metoda naukowa;
- gdzie czerpać wiedzę z biologii.
3. Mikroskop, preparaty i obserwacje:
- budowa mikroskopu optycznego;
- mikroskop elektronowy;
- obliczanie powiększenia mikroskopu.
4. Składniki chemiczne organizmów:
- sole, tłuszcze, białka, cukry - budowa, przykłady, funkcje;
- woda;
- kwasy nukleinowe;
- komórka zwierzęca i jej budowa;
- komórka roślinna i jej budowa;
- komórka bakteryjna i jej budowa.
Szkoła Podstawowa: KLASA 6
1. Zakres materiału klasy 5 szkoły podstawowej oraz:
2. W królestwie zwierząt:
- komórka zwierzęca;
- cechy zwierząt;
- symetria ciała zwierząt;
- zwierzęta kręgowe;
- zwierzęta bezkręgowe.
3. Tkanki występujące u zwierząt:
- rodzaje tkanek;
- tkanka nabłonkowa, budowa i funkcje;
- tkanka mięśniowa, budowa i funkcje;
- tkanka nerwowa, budowa i funkcje;
- obserwacje tkanek pod mikroskopem.
4. Tkanka łączna:
- rodzaje tkanki łącznej;
- tkanki kostna, chrzęstna oraz tłuszczowa;
- krew jako tkanka płynna;
- cechy charakterystyczne poszczególnych tkanek.
5. Parzydełkowce:
- budowa parzydełkowców;
- przedstawiciele parzydełkowców.
Szkoła Podstawowa: KLASA 7
I. Zagadnienia tematyczne z klasy 6.
II. Skóra - powłoka organizmu:
1. Budowa i funkcje skóry.
2. Wytwory naskórka.
3. Dolegliwości i choroby skóry.
III. Aparat ruchu:
1. Aparat ruchu. Budowa szkieletu:
- szkielet człowieka;
- funkcje szkieletu;
- rozpoznawanie kości;
- kształty kości - przykłady, rozpoznawanie.
2. Budowa szkieletu osiowego:
- budowa czaszki: mózgoczaszki i trzewioczaszki;
- kręgosłup - podstawowy element szkieletu (budowa kręgosłupa, rozpoznawanie kręgów);
- budowa klatki piersiowej;
- funkcje elementów szkieletu osiowego.
3. Szkielet kończyn oraz ich obręczy:
- kości kończyny górnej i obręczy barkowej;
- kości kończyny dolnej i obręczy miednicznej;
- rodzaje stawów.
4. Kości - elementy składowe szkieletu:
- budowa fizyczna i chemiczna kości długiej;
- szpik kostny;
- funkcje kości, cechy budowy fizycznej umożliwiające spełnienie tych funkcji.
5. Budowa i znaczenie mięśni:
- anatagonistyczne działanie mięśni;
- budowa mięśnia szkieletowego;
- rodzaje i cechy tkanki mięśniowej;
- funkcje mięśni szkieletowych;
- lokalizacja mięśni szkieletowych (m. okrężny oka, m. żwacz, m. piersiowy większy, m. dwugłowy ramienia, m. trójgłowy ramienia, m. ramienno - promieniowy, m. prosty brzucha, m. prosty uda, m. piszczelowy większy, m. krawiecki, m, czworoboczny, m. naramienny, m. najszerszy grzbietu, m. pośladkowy wielki, m. dwugłowy uda, m. trójgłowy łydki);
- warunki pracy mięśni.
6. Choroby aparatu ruchu.
IV. Organizm człowieka jako funkcjonalna całość:
1. Poziomy organizacji ciała człowieka.
2. Rodzaje tkanek zwierzęcych (budowa i funkcje).
3. Funkcje układów narządów człowieka.
Szkoła Podstawowa: KLASA 8
Zagadnienia z klasy 7
I. Narządy zmysłów:
1. Budowa i działanie narządu wzroku:
- budowa oka;
- funkcje poszczególnych części gałki ocznej;
- mechanizm widzenia.
2. Ucho - narząd słuchu i równowagi:
- budowa ucha oraz funkcje jego elementów składowych;
- droga fali dźwiękowej w uchu, odbiór wrażeń dźwiękowych.
3. Zmysły powonienia smaku i dotyku.
Zagadnienia z klasy 8
I. Genetyka:
1. Nośnik informacji genetycznej - DNA:
- budowa i rola DNA;
- komplementarność zasad;
- budowa i rola RNA;
- rodzaje kwasu RNA;
- budowa chromosomu;
- replikacja DNA.
2. Podziały komórkowe:
- mitoza i mejoza - przebieg, znaczenie;
- komórka haploidalna i diploidalna.
3. Kod genetyczny.
4. Dziedziczenie cech u człowieka:
- fenotyp i genotyp;
- homozygota dominująca i recesywna, heterozygota;
- przykłady cech, które dominują u ludzi.
5. Dziedziczenie płci u człowieka:
- kariotyp człowieka;
- zasada dziedziczenia płci;
- rozwiązywanie krzyżówek genetycznych przedstawiających choroby sprzężone z płcią: hemofilię oraz daltonizm;
- genotypy osób zdrowych i chorych na hemofilię i daltonizm.
6. Mechanizm dziedziczenia cech u człowieka:
- mechanizm dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh;
- rozpoznanie grup krwi na podstawie genotypów;
- ustalenie grupy krwi ojca na podstawie znajomości grup krwi matki i dziecka;
- ustalenie czynnika Rh dzieci na podstawie znajomości czynnika Rh ich rodziców;
- konflikt serologiczny - krzyżówka genetyczna.
7. Mutacje:
- rodzaje mutacji;
- przyczyny mutacji;
- choroby genetyczne (objawy, sposób dziedziczenia, sposób leczenia).
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 1
1. Zakres materiału klasy 8 szkoły podstawowej oraz:
2. Zasady prowadzenia badań biologicznych:
- metody naukowe stosowane w biologii;
- zasady przeprowadzania obserwacji i doświadczeń;
- próba badawcza i kontrolna (pozytywna i negatywna);
- dokumentowanie badań biologicznych, dane jakościowe i dane ilościowe (tabele, wykresy);
- analiza wyników badań;
- budowa mikroskopu i zasada działania mikroskopu optycznego i elektronowego (SEM i TEM).
3. Węglowodany - budowa i znaczenie:
- budowa węglowodanów;
- podział węglowodanów na monosacharydy, disacharydy i polisacharydy;
- przemiany glukozy;
- wiązanie O-glikozydowe;
- budowa, przykłady i funkcje monosacharydów, disacharydów i polisacharydów;
- występowanie i znaczenie węglowodanów;
- wykrywanie monosacharydów i polisacharydów w materiale biologicznym.
4. Białka - budulec życia:
- budowa aminokwasów i białek;
- związek między budową a funkcją białek;
- podział białek na białka proste i złożone;
- przykłady białek, ich występowanie i funkcje.
5. Właściwości i wykrywanie białek:
- właściwości białek;
- wpływ wybranych czynników fizykochemicznych na białka (zjawisko koagulacji i denaturacji);
- badanie wpływu wybranych czynników fizykochemicznych na białko;
- wykrywanie białek w materiale biologicznym (reakcja biuretowa, reakcja ksantofilowa).
6. Lipidy - budowa i znaczenie:
- podział lipidów ze względu na budowę cząsteczki;
- budowa i właściwości lipidów prostych;
- kwasy tłuszczowe nasycone i nienasycone;
- budowa i właściwości lipidów złożonych;
- znaczenie biologiczne lipidów prostych i złożonych;
- wykrywanie lipidów w materiale biologicznym.
7. Budowa i funkcje kwasów nukleinowych:
- budowa i funkcje nukleotydów;
- zasada komplementarności;
- budowa DNA;
- występowanie i znaczenie DNA;
- budowa i rodzaje RNA;
- znaczenie RNA.
8. Budowa komórki:
- podział komórek na eukariotyczne i prokariotyczne; budowa komórki priokariotycznej;
- główne elementy komórki eukariotycznej;
- przykłady przystosowania komórek do pełnionych przez nie funkcji;
- porównanie budowy komórek zwierzęcych, roślinnych i grzybowych;
- budowa i znaczenie błon biologicznych:
- budowa i rodzaje błon biologicznych;
- funkcje błon biologicznych;
- rodzaje transportu przez błony (transport bierny i czynny);
- osmoza w komórce roślinnej i zwierzęcej;
- badanie wpływu roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy; - budowa i rola jądra komórkowego:
- budowa jądra komórkowego;
- funkcje jądra komórkowego;
- organizacja materiału genetycznego w jądrze komórkowym; - składniki cytoplazmy:
- budowa i funkcje cytozolu;
- budowa i funkcje cytoszkieletu;
- system błon wewnątrzkomórkowych (siateczka śródplazmatyczna, wakuole, lizosomy, aparat Golgiego);
- funkcje rybosomów;
- budowa i funkcje mitochondriów; - cykl komórkowy:
- fazy cyklu komórkowego;
- znaczenie procesu replikacji DNA;
- zmiany ilości DNA w poszczególnych fazach cyklu komórkowego; - przebieg podziałów komórkowych; znaczenie mitozy, mejozy i apoptozy:
- znaczenie mitozy i mejozy; główne etapy mejozy i mitozy, proces crossing-over;
- porównanie mitozy z mejozą;
- przebieg i znaczenie procesu apoptozy.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 2
1. Zakres materiału klasy 1 liceum oraz:
2. Ogólna budowa i funkcje szkieletu:
- podział aparatu ruchu na część bierną i część czynną;
- budowa i funkcje szkieletu, elementy szkieletu osiowego i szkieletu kończyn;
- podział kości ze względu na ich kształt;
- budowa zewnętrzna i budowa wewnętrzna kości długiej;
- właściwości kości a ich funkcje.
3. Rodzaje połączeń kości:
- podział połączeń kości (połączenia ścisłe i połączenia ruchome);
- rodzaje i budowa połączeń ścisłych;
- budowa stawu i funkcje budujących go elementów;
- rodzaje stawów.
4. Szkielet osiowy i szkielet kończyn:
- budowa i rola elementów szkieletu osiowego: czaszki, kręgosłupa i klatki piersiowej;
- naturalne krzywizny kręgosłupa;
- budowa obręczy barkowej i kończyny górnej;
- budowa obręczy miednicznej i kończyny dolnej.
5. Budowa i funkcjonowanie mięśni szkieletowych:
- przykłady mięśni szkieletowych i ich funkcje;
- budowa mięśnia szkieletowego z uwzględnieniem budowy sarkomeru;
- współdziałanie i antagonizm mięśni szkieletowych;
- mechanizm skurczu mięśnia;
- źródła energii dla mięśni.
6. Higiena i choroby aparatu ruchu:
- wpływ diety, suplementów diety i aktywności fizycznej na stan aparatu ruchu;
- doping i jego wpływ na organizm;
- zaburzenia aparatu ruchu (wady postawy, płaskostopie, urazy mechaniczne);
- profilaktyka wad postawy i płaskostopia;
- choroby aparatu ruchu (osteoporoza i krzywica) oraz ich profilaktyka.
7. Układ pokarmowy:
- organiczne składniki pokarmowe:
- cukry jako główne źródło energii;
- podział węglowodanów na przyswajalne i nieprzyswajalne;
- błonnik pokarmowy i jego funkcja;
- białka jako budulec organizmu;
- podział aminokwasów na endogenne i egzogenne;
- białka pełnowartościowe i niepełnowartościowe;
- tłuszcze jako materiał zapasowy;
- funkcje NNKT i ich źródła;
- zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe; - rola witamin; nieorganiczne składniki pokarmowe:
- podział witamin na rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie;
- zapotrzebowanie organizmu na witaminy (hipowitaminoza, awitaminoza i hiperwitaminoza);
- charakterystyka, funkcje i źródła witamin;
- znaczenie naturalnych antyutleniaczy;
- podział składników mineralnych na makroelementy i mikroelementy oraz ich funkcje;
- znaczenie i właściwości wody;
- bilans wodny człowieka; - budowa i funkcje układu pokarmowego:
- odcinki przewodu pokarmowego i ich rola;
- wędrówka pokarmu w przewodzie pokarmowym;
- rodzaje zębów i ich budowa;
- związek między budową poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
- mikrobiom i jego rola w organizmie;
- gruczoły trawienne (wątroba, trzustka, ślinianki);
- wątroba jako centrum metaboliczne organizmu; - procesy trawienia i wchłaniania:
- trawienie w przewodzie pokarmowym składników odżywczych: białek, tłuszczów, cukrów;
- enzymy trawienne i ich funkcje;
- wchłanianie produktów powstałych w wyniku trawienia składników pokarmowych;
- budowa i rola kosmków jelitowych;
- działanie ośrodków głodu i sytości;
- wpływ pH na trawienie skrobi; - zasady racjonalnego odżywiania się:
- czynniki wpływające na zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe;
- bilans energetyczny (dodatni i ujemny);
- piramida zdrowego żywienia i stylu życia;
- wielkość porcji i proporcje składników posiłków;
- otyłość jako problem zdrowotny związany z rozwojem cywilizacji, przyczyny otyłości i jej profilaktyka;
- BMI;
- zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia); - choroby układu pokarmowego:
- badania diagnostyczne chorób układu pokarmowego (gastroskopia, kolonoskopia, USG, badania krwi i kału);
- choroby pasożytnicze układu pokarmowego (tasiemiec, glista ludzka, owsik, włosień kręty) i sposoby zarażenia się nimi;
- choroby wirusowe układu pokarmowego (WZW A, WZW B, WZW C);
- choroby bakteryjne układu pokarmowego (próchnica, choroba wrzodowa, salmonelloza);
- zespół złego wchłaniania;
- choroba Crohna;
- choroby nowotworowe układu pokarmowego (rak żołądka, rak jelita grubego);
- dieta bezglutenowa.
8. Układ oddechowy:
- budowa i funkcje układu oddechowego:
- budowa i funkcje układu oddechowego - budowa i funkcje dróg oddechowych oraz płuc, funkcja nagłośni;
- związek między budową elementów układu oddechowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
- powstawanie głosu; - wentylacja i wymiana gazowa:
- mechanizm wentylacji płuc;
- warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
- całkowita i życiowa pojemność płuc;
- przepona i jej funkcja;
- regulacja częstości oddechów - rola ośrodka oddechowego;
- przebieg wymiany gazowej w płucach i tkankach;
- udział krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla;
- budowa hemoglobiny i jej rola w transporcie gazów oddechowych;
- powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
- zawartość dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym; - zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego:
- rodzaje zanieczyszczeń powietrza (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenia powietrza, dym tytoniowy, smog) i ich wpływ na zdrowie;
- szkodliwość palenia papierosów;
- diagnostyka chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, bronchoskopia, spirometria);
- wybrane choroby układu oddechowego (nieżyt nosa, przeziębienie, grypa, angina, gruźlica płuc, rak płuc, astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc).
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 3
1. Zakres materiału klasy 2 liceum oraz:
2. Cechy kodu genetycznego:
- kod genetyczny;
- kodon;
- rola kodonu START i STOP;
- cechy kodu genetycznego;
- tabela kodu genetycznego.
3. Odczytywanie informacji genetycznej:
- ekspresja genów;
- transkrypcja;
- rola polimerazy RNA;
- modyfikacje potranskrypcyjne;
- translacja;
- modyfikacje potranslacyjne;
- regulacja ekspresji genów.
4. Gen a genom. Budowa i rola kwasów nukleinowych:
- gen;
- genom;
- budowa DNA;
- reguła komplementarności;
- funkcje DNA;
- replikacja DNA;
- budowa RNA;
- rodzaje i funkcje RNA.
5. Genetyka klasyczna. I prawo Mendla. Krzyżówka testowa:
- genotyp, fenotyp, allel;
- allel dominujący, allel recesywny;
- homozygota, heterozygota;
- badania Mendla;
- I prawo Mendla;
- krzyżówka genetyczna;
- szachownica (diagram) Punnetta;
- krzyżówka testowa;
- dziedziczenie jednogenowe.
6. Genetyka klasyczna. II prawo Mendla:
- II prawo Mendla;
- krzyżówka genetyczna dwugenowa;
- krzyżówka testowa dwugenowa;
- zapis krzyżówki dwugenowej.
7. Genetyka klasyczna. Inne sposoby dziedziczenia cech:
- dziedziczenie jednogenowe;
- dominacja pełna i dominacja niepełna;
- kodominacja;
- allele wielokrotne - dziedziczenie grup krwi;
- dziedziczenie wielogenowe;
- geny kumulatywne;
- geny dopełniające się;
- plejotropia;
- epistaza.
8. Genetyka klasyczna. Dziedziczenie płci. Cechy sprzężone z płcią:
- kariotyp człowieka;
- dziedziczenie płci u człowieka;
- dziedziczenie cech sprzężonych z płcią.
9. Genetyka klasyczna. Chromosomowa teoria dziedziczenia:
- główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia Morgana;
- chromosomy homologiczne;
- geny sprzężone;
- znaczenie crossing-over.
10. Zmienność organizmów. Mutacje wraz z treściami rozszerzonymi do tego działu:
- zmienność organizmów i jej rodzaje;
- plastyczność fenotypów;
- zmienność rekombinacyjna;
- zmienność mutacyjna;
- mutacja punktowa (insercje, delecje, tranzycie, transwersje); mutacje polegające na substytucji i zmianie ramki odczytu;
- mutacje chromosomowe strukturalne i liczbowe i ich rodzaje oraz przykłady chorób genetycznych;
- zmienność ciągła i zmienność nieciągła;
- czynniki mutagenne;
- czynniki wpływające na rekombinację;
- mutacje korzystne i niekorzystne dla organizmu.
11. Choroby i zaburzenia genetyczne człowieka wraz z treściami rozszerzonymi do tego działu:
- choroby jednogenowe człowieka: sprzężone z płcią, niesprzężone z płcią, dominujące, recesywne;
- aberracje chromosomowe człowieka;
- rodowody genetyczne;
- choroby wynikające z dziedziczenia mitochondrialnego.