Olimpiada Olimpus w sesji wiosennej z biologii przeznaczona jest dla uczniów klas V-VIII szkoły podstawowej oraz I-III liceum ogólnokształcącego i ma zasięg ogólnopolski. Test olimpiady składa się z 30 pytań i podanych do nich 4 odpowiedzi. W testach z sesji wiosennej jedna odpowiedź, dwie, trzy lub wszystkie mogą być poprawne. Także może zdarzyć się tak, że żadna z odpowiedzi nie będzie poprawna.
Olimpiada z biologii sprawdza wiedzę uczniów w zakresie znajomości anatomii, botaniki, zoologii. Pozwala również urozmaicić zajęcia lekcyjne oraz stanowi zewnętrzne źródło oceny poziomu wiedzy uczniów.
Szkoła Podstawowa: KLASA 5
1. Wirusy i bakterie.
2. Różnorodność protistów:
- różnorodność budowy protistów;
- czynności życiowe protistów (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie);
- drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty.
2. Budowa i różnorodność grzybów; porosty:
- środowisko życia grzybów;
- cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do grzybów;
- różnorodność budowy grzybów;
- czynności życiowe grzybów (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie);
- budowa porostów;
- typy plech;
- znaczenie porostów.
3. Tkanki i organy roślinne:
- rodzaje tkanek roślinnych
- korzeń - budowa i funkcje, przekształcenia;
- pęd - budowa i funkcje, przekształcenia.
Szkoła Podstawowa: KLASA 6
1. Zakres tematyczny klasy 5 szkoły podstawowej oraz:
2. Stawonogi i mięczaki:
- występowanie;
- wygląd i cechy;
- zróżnicowanie;
- znaczenie w przyrodzie i dla ludzi.
3. Kręgowce zmiennocieplne: Ryby - kręgowce środowisk wodnych:
- charakterystyczne cechy kręgowców;
- gromady kręgowców;
- środowisko życia ryb;
- przystosowania ryb do życia w wodzie;
- budowa zewnętrzna ryb;
- sposób rozmnażania i rozwój ryb;
- opieka ryb nad potomstwem;
- przegląd ryb;
- gatunki chronione ryb.
4. Kręgowce zmiennocieplne: Płazy - kręgowce wodno-lądowe:
- środowisko życia płazów;
- przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym;
- narządy oddechowe płazów;
- rozmnażanie i rozwój płazów;
- zróżnicowanie budowy i trybu życia płazów;
- gatunki płazów żyjące w Polsce;
- przegląd płazów;
- gatunki chronione płazów.
Szkoła podstawowa: KLASA 7
I. Zakrest tematyczny klasy 6 szkoły podstawowej oraz:
II. Układ oddechowy:
1. Budowa i rola układu oddechowego:
- drogi oddechowe;
- narząd wymiany gazowej - płuca;
- związek budowy narządów układu oddechowego z pełnionymi przez nie funkcjami;
- powstawanie głosu;
2. Mechanizm wymiany gazowej:
- mechanizm wentylacji płuc;
- skład powietrza wdychanego i wydychanego;
- wymiana gazowa w płucach;
- wymiana gazowa w tkankach;
3. Oddychanie komórkowe:
- mitochondria - organelle oddychania komórkowego;
- substraty i produkty oddychania komórkowego;
- ATP;
- sposoby wykorzystania energii przez organizm;
4. Higiena i choroby układu oddechowego.
III. Układ wydalniczy:
1. Budowa i działanie układu wydalniczego:
- wydalanie a defekacja;
- narządy układu wydalniczego - budowa i funkcje;
- wydalanie produktów przemiany materii;
- budowa i działanie nefronu;
- etapy powstawania moczu;
2. Higiena i choroby układu wydalniczego.
IV. Regulacja nerwowo - hormonalna:
1. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego:
- hormony - produkty wydzielania gruczołów dokrewnych;
- klasyfikacja gruczołów na gruczoły zewnątrzwydzielnicze i dokrewne (wewnątrzwydzielnicze);
- lokalizacja gruczołów dokrewnych w ciele człowieka;
- rola hormonów w organizmie człowieka (hormon wzrostu, tyroksyna, insulina, glukagon, estrogen, progesteron, adrenalina, parathormon);
- antagonistyczne działanie hormonów;
2. Zaburzenia funkcjonowania układu dokrewnego:
- skutki nadmiaru i niedoboru wybranych hormonów (hormon wzrostu, tyroksyna, insulina, glukagon, estrogen, progesteron, adrenalina, parathormon);
V. Skóra - powłoka organizmu:
1. Budowa i funkcje skóry.
2. Wytwory naskórka.
3. Dolegliwości i choroby skóry.
Szkoła Podstawowa: KLASA 8
I. Zakrest tematyczny klasy 7 szkoły podstawowej oraz:
II. Ekologia:
1. Organizm a środowisko:
- nisza ekologiczna;
- siedlisko;
- tolerancja ekologiczna;
- zakres tolerancji na wybrane czynniki środowiska (woda, temperatura, stężenie soli, światło);
- organizmy wskaźnikowe;
- skala porostowa;
2. Cechy populacji:
- populacja;
- liczebność i zagęszczenie populacji;
- czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie populacji;
- populacja w przestrzeni;
- struktura płciowa i struktura wiekowa płci;
3. Zależności występujące między organizmami:
- oddziaływania antagonistyczne i nieantagonistyczne;
- pojęcia: konkurencja, drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność, mutualizm, komensalizm, protookoperacja;
- konkurencja: zasoby, o które konkurują organizmy; konkurencja międzygatunkowa i wewnątrzgatunkowa, przykłady konkurencji;
- pasożytnictwo: pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne, przystosowania do pasożytniczego trybu życia, przykłady pasożytniczych roślin i grzybów;
- drapieżnictwo: przystosowania do trybu życia drapieżnika i ofiary, sposoby polowania i obrony, rośliny drapieżne);
- roślinożerność: przykłady roślinożernych roślin i zwierząt, przystosowania przeżuwaczy do roślinożerności, obrona przed roślinożercami);
- przykłady organizmów, których łączy zależność nieantagonistyczna;
- przykłady organizmów, których łączy zależność antagonistyczna;
4. Czym jest ekosystem?
- składniki ekosystemu;
- rodzaje i przykłady ekosystemów;
- struktura piętrowa lasu;
- sukcesja pierwotna i wtórna;
5. Zależności pokarmowe:
- łańcuch pokarmowy;
- podstawowe poziomy troficzne;
- rola destruentów w ekosystemie;
- sieć pokarmowa;
- zakłócenie równowagi ekosystemu;
6. Materia i energia w ekosystemie:
- krążenie materii w przyrodzie;
- przepływ energii w ekosystemie;
- obieg węgla;
- piramidy ekologiczne;
III. Ewolucja życia:
1. Ewolucja i jej dowody: bezpośrednie i pośrednie.
2. Mechanizmy ewolucji.
3. Pochodzenie człowieka.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 1
1. Zakres materiału klasy 8 szkoły podstawowej oraz:
2. Budowa komórki - organella plazmatyczne i nieplazmatyczne; porównanie komórek eukariotycznych; budowa komórki prokariotycznej:
- podział komórek na eukariotyczne i prokariotyczne;
- główne elementy komórki eukariotycznej;
- przykłady przystosowania komórek do pełnionych przez nie funkcji;
- porównanie budowy komórek zwierzęcych, roślinnych i grzybowych;
- budowa i znaczenie błon biologicznych; transport przez błonę.
3. Skład chemiczny organizmów; makro- i mikroelementy:
- pierwiastki chemiczne;
- pierwiastki biogenne;
- makro- i mikroelementy i ich znaczenie.
4. Znaczenie wody:
- woda jako składnik organizmu;
- znaczenie wody dla organizmów;
- właściwości i budowa wody.
5. Budowa i znaczenie węglowodanów, białek i tłuszczów:
- budowa węglowodanów;
- podział węglowodanów na monosacharydy, disacharydy i polisacharydy;
- przemiany glukozy;
- wiązanie O-glikozydowe;
- budowa, przykłady i funkcje monosacharydów, disacharydów i polisacharydów;
- występowanie i znaczenie węglowodanów;
- wykrywanie monosacharydów i polisacharydów w materiale biologicznym;
- budowa aminokwasów i białek;
- związek między budową a funkcją białek;
- podział białek na białka proste i złożone;
- przykłady białek, ich występowanie i funkcje;
- właściwości białek;
- wpływ wybranych czynników fizykochemicznych na białka (zjawisko koagulacji i denaturacji);
- badanie wpływu wybranych czynników fizykochemicznych na białko;
- wykrywanie białek w materiale biologicznym (reakcja biuretowa, reakcja ksantofilowa);
- budowa i właściwości lipidów prostych;
- kwasy tłuszczowe nasycone i nienasycone;
- budowa i właściwości lipidów złożonych;
- znaczenie biologiczne lipidów prostych i złożonych;
- wykrywanie lipidów w materiale biologicznym.
6. Budowa DNA i RNA:
- organizacja materiału genetycznego;
- podział i rola rRNA, mRNA, tRNA, snRNA;
- podział lipidów ze względu na budowę cząsteczki.
7. Oddychanie komórkowe; oddychanie tlenowe:
- znaczenie oddychania tlenowego;
- związek między budową mitochondrium a przebiegiem oddychania tlenowego;
- substraty i produkty kolejnych etapów oddychania tlenowego.
8. Procesy beztlenowego uzyskiwania energii:
- rodzaje fermentacji;
- etapy przebiegu fermentacji mlekowej;
- porównanie fermentacji z oddychaniem tlenowym;
- zastosowanie fermentacji mlekowej i alkoholowej.
9. Inne procesy metaboliczne:
- uzyskiwanie energii ze składników pokarmowych;
- znaczenie glukoneogenezy;
- procesy syntezy i rozkładu glikogenu;
- znaczenie procesu utleniania kwasów tłuszczowych - beta oksydacja.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 2
1. Zakres materiału klasy 1 liceum oraz:
2. Budowa i działanie układu nerwowego:
- budowa i funkcje układu nerwowego;
- budowa neuronu;
- rola komórek glejowych;
- podział neuronów na czuciowe, ruchowe i pośredniczące;
- powstawanie i mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego;
- budowa i działanie synapsy chemicznej;
- przewodzenie impulsu między neuronami;
- neuroprzekaźniki pobudzające i hamujące - funkcje i przykłady.
3. Ośrodkowy układ nerwowy:
- budowa ośrodkowego układu nerwowego;
- budowa mózgowia (mózg, pień mózgu, móżdżek) i jego funkcje;
- budowa i funkcje mózgu;
- rola rdzenia kręgowego.
4. Obwodowy układ nerwowy:
- budowa i funkcje obwodowego układu nerwowego;
- podział nerwów na nerwy czaszkowe i rdzeniowe oraz na nerwy czuciowe, ruchowe i mieszane;
- odruchy warunkowe i odruchy bezwarunkowe;
- łuk odruchowy - budowa, droga impulsu w łuku odruchowym;
- odruch uczenia się.
5. Autonomiczny układ nerwowy:
- funkcjonalny podział układu nerwowego;
- budowa i funkcja autonomicznego układu nerwowego;
- rola układu autonomicznego w utrzymaniu homeostazy;
- lokalizacja struktur nerwowych autonomicznego układu nerwowego.
6. Budowa i działanie narządu wzroku:
- receptory i kryteria ich podziału;
- budowa oka - aparat ochronny i ruchowy oka, elementy budowy gałki ocznej;
- droga światła w oku;
- akomodacja i adaptacja oka;
- widzenie przestrzenne;
- wady wzroku;
- choroby oczu (jaskra, zaćma, zwyrodnienie plamki, daltonizm);
- higiena wzroku.
7. Ucho - narząd zmysłu słuchu i zmysłu równowagi:
- budowa ucha;
- funkcje poszczególnych elementów budowy ucha;
- droga dźwięku w uchu;
- powstawanie wrażeń słuchowych;
- budowa i działanie narządu równowagi;
- negatywny wpływ hałasu na zdrowie.
8. Narządy smaku oraz węchu:
- budowa i funkcje narządu smaku;
- powstawanie wrażeń smakowych;
- budowa i funkcje narządu węchu;
- powstawanie wrażeń węchowych.
9. Budowa i rola układu hormonalnego:
- budowa układu hormonalnego;
- budowa gruczołów zewnątrzwydzielniczych i wewnątrzwydzielniczych;
- gruczoły dokrewne - miejsca występowania w organizmie i funkcje;
- działanie wybranych hormonów na organizm człowieka;
- podział hormonów ze względu na budowę chemiczną;
- wybrane hormony tkankowe (gastryna, erytropoetyna, histamina);
- udział układu hormonalnego w homeostazie - regulacja hormonalna rytmu dobowego;
- regulacja hormonalna tempa metabolizmu;
- regulacja hormonalna wzrostu organizmu.
10. Regulacja wydzielania hormonów:
- rola podwzgórza i przysadki w koordynacji pracy układów hormonalnego i nerwowego;
- sprzężenie zwrotne ujemne w regulacji wydzielania hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad;
- antagonistyczne działanie hormonów w regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi.
11. Nadczynność i niedoczynność gruczołów dokrewnych; stres:
- skutki nadczynności i niedoczynności gruczołów (w tym choroby: karłowatość, gigantyzm, akromegalia, choroba Gravesa-Basedowa);
- cukrzyca typu I i typu II;
- hormonalna terapia zastępcza;
- choroba Hashimoto;
- stres - definicja, przyczyna i rodzaje;
- rola podwzgórza w reakcji stresowej;
- rola kortyzolu w długotrwałym stresie;
- sposoby radzenia sobie ze stresem.
12. Budowa i funkcje męskich narządów rozrodczych:
- męskie cechy płciowe (pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe);
- budowa męskiego układu rozrodczego (narządy płciowe zewnętrzne i wewnętrzne);
- funkcje męskiego układu rozrodczego;
- spermatogeneza;
- budowa plemnika.
13. Budowa i funkcje żeńskich narządów rozrodczych:
- żeńskie cechy płciowe (pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe);
- budowa żeńskiego układu rozrodczego (żeńskie narządy płciowe zewnętrzne i wewnętrzne);
- funkcje żeńskiego układu rozrodczego;
- oogeneza;
- cykl menstruacyjny i jego fazy;
- hormonalna regulacja przebiegu cyklu płciowego;
- rola syntetycznych hormonów w regulacji cyklu menstruacyjnego.
14. Rozwój człowieka:
- zapłodnienie - znaczenie i przebieg;
- rozwój prenatalny (zarodkowy i płodowy);
- funkcje błon płodowych;
- łożysko - budowa i funkcje;
- zmiany w organizmie kobiety w okresie ciąży;
- czynniki wpływające na przebieg ciąży;
- badania prenatalne;
- okres postnatalny i jego etapy;
- skutki wydłużającego się okresu starości.
15. Higiena i choroby układu rozrodczego:
- higiena układu rozrodczego;
- profilaktyka chorób układu rozrodczego;
- diagnostyka chorób układu rozrodczego (badania cytologiczne, USG jamy brzusznej, badania krwi, mammografia, badania histopatologiczne);
- choroby układu rozrodczego (rak piersi, rak jąder, przerost gruczołu krokowego, rak szyjki macicy, rak jajnika) i znaczenie ich wczesnej diagnostyki;
- choroby układu rozrodczego przenoszone drogą płciową (kiła, rzeżączka, chlamydioza, rzęsistkowica, HPV, grzybice narządów płciowych), sposoby ich leczenia i profilaktyka.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 3
1. Zakres materiału klasy 2 liceum oraz:
2. Biotechnologia tradycyjna:
- biotechnologia tradycyjna;
- biotechnologia molekularna;
- zakres działania biotechnologii;
- zastosowanie biotechnologii w różnych dziedzinach życia człowieka.
3. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej:
- inżynieria genetyczna;
- sekwencjonowanie DNA;
- metoda PCR;
- elektroforeza DNA;
- zastosowanie technik inżynierii genetycznej.
4. Organizmy zmodyfikowane genetycznie:
- organizm transgeniczny;
- organizm zmodyfikowany genetycznie (GMO);
- sposoby otrzymywania GMO;
- przykłady wykorzystywania GMO;
- korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania GMO.
5. Biotechnologia molekularna - szanse i zagrożenia:
- klonowanie;
- sposoby klonowania;
- terapia genowa;
- komórki macierzyste;
- poradnictwo genetyczne;
- szanse i zagrożenia biologii molekularnej.
6. Ekologia i różnorodność biologiczna. Organizm w środowisku. Tolerancja ekologiczna:
- ekologia;
- środowisko i jego czynniki;
- nisza ekologiczna;
- siedlisko;
- tolerancja ekologiczna;
- bioindykacja;
- bioindykator;
- skala porostowa.
7. Cechy populacji:
- populacja;
- liczebność populacji;
- zagęszczenie populacji;
- struktura przestrzenna populacji;
- struktura wiekowa populacji i jej rodzaje;
- struktura płciowa populacji;
- modele wzrostu liczebności populacji;
- pojemność środowiska;
- krzywe przeżywania - wypukła, wklęsła, prosta.
8. Rodzaje oddziaływań między organizmami:
- zależności nieantagonistyczne;
- mutualizm obligatoryjny;
- mutualizm fakultatywny;
- komensalizm;
- zależności antagonistyczne;
- roślinożerność;
- drapieżnictwo;
- pasożytnictwo;
- konkurencja wewnątrzgatunkowa i międzygatunkowa;
- adaptacje roślinożerców, drapieżników i pasożytów do zdobywania pokarmu;
- mechanizmy obronne zjadanych roślin, ofiar zwierząt i żywicieli pasożytów.
9. Funkcjonowanie ekosystemu:
- ekosystem;
- biotop;
- biocenoza;
- klimaks;
- sukcesja pierwotna;
- sukcesja wtórna;
- łańcuch pokarmowy i jego ogniwa;
- sieć pokarmowa;
- obieg materii w ekosystemie;
- przepływ energii w ekosystemie;
- obiegi węgla i azotu w przyrodzie.
10. Czym jest różnorodność biologiczna?:
- różnorodność biologiczna i jej typy;
- naturalne czynniki kształtujące różnorodność biologiczną;
- przykłady ekosystemów o bogatym składzie gatunkowym;
- biosfera a biomy;
- biomy lądowe;
- biomy wodne;
- wpływ działalności człowieka na różnorodność biologiczną.
11. Ochrona różnorodności biologicznej:
- bioróżnorodność a życie człowieka;
- formy ochrony przyrody;
- ochrona gatunkowa;
- restytucja i reintrodukcja;
- zrównoważony rozwój;
- międzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrody.