Olimpiada Olimpus w sesji zimowej z biologii przeznaczona jest dla uczniów klas V-VIII szkoły podstawowej oraz I-III liceum ogólnokształcącego i ma zasięg ogólnopolski. Test olimpiady składa się z 30 pytań i podanych do nich 4 odpowiedzi. W testach z sesji zimowej tylko jedna z podanych odpowiedzi może być poprawna.
Olimpiada z biologii sprawdza wiedzę uczniów w zakresie znajomości anatomii, botaniki, zoologii. Pozwala również urozmaicić zajęcia lekcyjne oraz stanowi zewnętrzne źródło oceny poziomu wiedzy uczniów.
Szkoła Podstawowa: KLASA 5
1. Klasyfikacja organizmów:
- zadania systematyki;
- królestwa organizmów;
- gatunek podstawowa jednostka klasyfikacji;
- jednostki klasyfikacji biologicznej.
2. Wirusy i bakterie:
- wirusy - bezkomórkowe formy materii;
- drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez wirusy;
- występowanie bakterii;
- budowa komórki bakteryjnej;
- kształty bakterii;
- czynności życiowe bakterii;
- znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka;
- przykłady chorób wirusowych i bakteryjnych.
3. Protisty:
- różnorodność budowy protistów;
- czynności życiowe protestów (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie);
- protisty pod mikroskopem;
- drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty.
Szkoła Podstawowa: KLASA 6
1. Zakres tematyczny klasy 5 szkoły podstawowej oraz:
2. Nicienie:
- środowisko i tryb życia nicieni, ich charakterystyka;
- przedstawiciele nicieni;
- choroby wywołane przez nicienie.
3. Pierścienice:
- środowisko życia pierścienic;
- tryb życia pierścienić;
- cechy pierścienic;
- budowa pierścienic;
- przegląd pierścienic;
- przedstawiciele pierścienic.
4. Stawonogi:
- środowisko życia stawonogów;
- charakterystyczne cechy budowy stawonogów;
- podział stawonogów na skorupiaki, owady i pajęczaki;
- cechy budowy zewnętrznej skorupiaków;
- przedstawiciele skorupiaków;
- wspólne cechy budowy zewnętrznej owadów;
- aparaty gębowe owadów;
- odnóża owadów;
- przystosowania owadów do życia w różnych środowiskach;
- przedstawiciele owadów;
- tryb życia pajęczaków;
- charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej pajęczaków;
- przedstawiciele pajęczaków.
5. Mięczaki:
- środowisko oraz tryb życia mięczaków;
- wspólne cechy mięczaków;
- różnice w budowie ślimaka, małży i głowonogów;
- przedstawiciele ślimaków, małż i głowonogów.
Szkoła Podstawowa: KLASA 7
I. Zagadnienia tematyczne z klasy 6 oraz:
II. Układ pokarmowy:
1. Pokarm - budulec i źródło energii:
- klasyfikacja składników pokarmowych na budulcowe, energetyczne i regulujące;
- budowa składników pokarmowych;
- białka, cukry i tłuszcze w produktach spożywczych;
- znaczenie węglowodanów, białek i tłuszczów w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.
2. Witaminy, sole mineralne, woda:
- przykłady witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach;
- witaminy (A, D, E, K, z grupy B, C, H, PP) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru;
- pierwiastki chemiczne w organizmie człowieka (P, Ca, Mg, Fe, J, F) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru;
- woda.
3. Budowa i rola układu pokarmowego:
- odcinki przewodu pokarmowego;
- rozpoznawanie narządów układu pokarmowego;
- budowa i funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego;
- budowa i rodzaje zębów;
- trawienie w poszczególnych odcinkach układu pokarmowego;
- enzymy trawienne;
- gruczoły trawienne.
4. Higiena i choroby układu pokarmowego:
- choroby układu pokarmowego oraz zasady ich profilaktyki;
- konsekwencje niewłaściwego odżywiania;
- indeks masy ciała;
- dieta, rodzaje diet;
- higiena odżywiania się;
- piramida zdrowego żywienia.
III. Układ krążenia:
1. Budowa i funkcje krwi:
- krew jako tkanka płynna;
- skład krwi;
- charakterystyka elementów morfotycznych krwi;
- funkcje składników krwi;
- proces krzepnięcia krwi;
- grupy krwi, krwiodawstwo;
- transfuzja krwi;
- konflikt serologiczny.
2. Krwiobiegi:
- narządy układu krwionośnego;
- krwiobieg duży i krwiobieg mały;
- budowa i funkcje różnych typów naczyń krwionośnych.
3. Budowa i działanie serca:
- budowa i funkcje serca;
- cykl pracy serca;
- tętno i ciśnienie krwi.
4. Higiena i choroby układu krążenia:
- przyczyny chorób układu krwionośnego;
- choroby układu krwionośnego;
- krwotoki.
Szkoła Podstawowa: KLASA 8
I. Zagadnienia tematyczne z klasy 7 oraz:
II. Genetyka:
1. Podstawowe prawa dziedziczenia:
- wersje genu: allele dominujące i recesywne;
- fenotyp i genotyp;
- homozygota dominująca i recesywna, heterozygota;
- prawo czystości gamet - krzyżówka genetyczna.
2. Dziedziczenie płci u człowieka:
- zasada dziedziczenia płci;
- rozwiązywanie krzyżówek genetycznych przedstawiających choroby sprzężone z płcią: hemofilię oraz daltonizm;
- genotypy osób zdrowych i chorych na hemofilię i daltonizm.
3. Dziedziczenie grup krwi:
- mechanizm dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh;
- rozpoznanie grup krwi na podstawie genotypów;
- ustalenie grupy krwi (fenotypu) dziecka na podstawie znajomości grup krwi ich rodziców;
- ustalenie czynnika Rh dzieci na podstawie znajomości czynnika Rh ich rodziców;
- konflikt serologiczny - krzyżówka genetyczna.
4. Mutacje:
- rodzaje i przyczyny mutacji;
- czynniki mutagenne;
- przykłady chorób uwarunkowanych mutacjami genowymi i chromosomowymi;
- choroby genetyczne (objawy, sposób dziedziczenia, sposób leczenia);
- mechanizm dziedziczenia mukowizcydozy - krzyżówka genetyczna.
III. Ewolucja życia:
1. Ewolucja i jej dowody:
- dowody ewolucji: bezpośrednie i pośrednie;
- skamieniałości;
- ogniwa pośrednie;
- relikty;
- jedność budowy i funkcjonowania;
- narządy szczątkowe;
- rozmieszczenie organizmów;
- struktury homologiczne i analogiczne;
- konwergencja.
2. Mechanizmy ewolucji:
- założenia teorii ewolucji;
- dobór naturalny i sztuczny;
- współczesne spojrzenie na ewolucję.
3. Pochodzenie człowieka:
- systematyka człowieka;
- podobieństwa i różnice między człowiekiem a małpami człekokształtnymi;
- przebieg ewolucji człowieka.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 1
1. Zakres materiału klasy 8 szkoły podstawowej oraz:
2. Chemiczne podstawy życia. Skład chemiczny organizmów. Makro i mikroelementy. Znaczenie i budowa wody.
3. Budowa kwasów nukleinowych.
4. Budowa komórki eukariotycznej:
- podział komórek na eukariotyczne i prokariotyczne;
- główne elementy komórki eukariotycznej;
- przykłady przystosowania komórek do pełnionych przez nie funkcji;
- porównanie budowy komórek zwierzęcych, roślinnych i grzybowych.
5. Budowa i znaczenie błon biologicznych:
- budowa i rodzaje błon biologicznych;
- funkcje błon biologicznych;
- rodzaje transportu przez błony (transport bierny i czynny);
- osmoza w komórce roślinnej i zwierzęcej;
- badanie wpływu roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy.
6. Budowa i rola jądra komórkowego:
- budowa jądra komórkowego;
- funkcje jądra komórkowego;
- organizacja materiału genetycznego w jądrze komórkowym;
- budowa i rola DNA i RNA.
7. Składniki cytoplazmy:
- budowa i funkcje cytozolu;
- budowa i funkcje cytoszkieletu;
- system błon wewnątrzkomórkowych (siateczka śródplazmatyczna, wakuole, lizosomy, aparat Golgiego);
- funkcje rybosomów;
- budowa i funkcje mitochondriów.
8. Cykl komórkowy:
- fazy cyklu komórkowego;
- znaczenie procesu replikacji DNA;
- zmiany ilości DNA w poszczególnych fazach cyklu komórkowego.
9. Przebieg podziałów komórkowych. Znaczenie mitozy, mejozy i apoptozy:
- znaczenie mitozy i mejozy; główne etapy mejozy i mitozy, proces crossing-over;
- porównanie mitozy z mejozą;
- przebieg i znaczenie procesu apoptozy;
- dokładna charakterystyka i nazewnictwo faz mitozy i mejozy.
10. Metabolizm. Budowa ATP:
- kierunki przemian metabolicznych;
- budowa i działanie enzymów;
- regulacja aktywności enzymów.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 2
I. Zakres materiału klasy 1 liceum oraz:
II. Układ oddechowy.
1. Budowa i funkcje układu oddechowego:
- budowa i funkcje układu oddechowego - budowa i funkcje dróg oddechowych oraz płuc, funkcja nagłośni;
- związek między budową elementów układu oddechowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
- powstawanie głosu.
2. Wentylacja i wymiana gazowa:
- mechanizm wentylacji płuc;
- warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
- całkowita i życiowa pojemność płuc;
- przepona i jej funkcja;
- regulacja częstości oddechów - rola ośrodka oddechowego;
- przebieg wymiany gazowej w płucach i tkankach;
- udział krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla;
- budowa hemoglobiny i jej rola w transporcie gazów oddechowych;
- powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
- zawartość dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym.
3. Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego:
- rodzaje zanieczyszczeń powietrza (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenia powietrza, dym tytoniowy, smog) i ich wpływ na zdrowie;
- szkodliwość palenia papierosów;
- diagnostyka chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, bronchoskopia, spirometria);
- wybrane choroby układu oddechowego (nieżyt nosa, przeziębienie, grypa, angina, gruźlica płuc, rak płuc, astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc).
III. Układ krążenia.
1. Skład i funkcje krwi:
- funkcje i skład krwi;
- charakterystyka składników krwi;
- krzepnięcie krwi;
- rola trombiny w krzepnięciu krwi.
2. Budowa i funkcje układu krwionośnego:
- funkcje układu krwionośnego;
- budowa serca oraz cykl i automatyzm jego pracy;
- rodzaje naczyń krwionośnych i ich budowa;
- płucny (mały) i ustrojowy (duży) obieg krwi;
- udział układu krwionośnego w homeostazie - regulacja ciśnienia krwi;
- ciśnienie krwi i jego prawidłowa wartość;
- tętno.
3. Układ limfatyczny:
- funkcje układu limfatycznego;
- powstawanie i funkcje limfy;
- narządy limfatyczne - budowa i funkcje;
- naczynia limfatyczne - budowa i funkcje;
- funkcjonowanie układu limfatycznego;
- współdziałanie układu krwionośnego i układu limfatycznego.
4. Choroby układu krążenia:
- związek między stylem życia a chorobami układu krążenia;
- badanie krwi i interpretacja jego wyników;
- badania diagnostyczne chorób układu krążenia (USG serca, EKG, badanie Holtera, angiokardiografia, pomiar ciśnienia krwi);
- choroby układu krążenia (anemia, białaczka, nadciśnienie tętnicze, żylaki, miażdżyca, udar mózgu, choroba wieńcowa, zawał serca).
IV. Układ pokarmowy.
1. Organiczne składniki pokarmowe:
- cukry jako główne źródło energii;
- podział węglowodanów na przyswajalne i nieprzyswajalne;
- błonnik pokarmowy i jego funkcja;
- białka jako budulec organizmu;
- podział aminokwasów na endogenne i egzogenne;
- białka pełnowartościowe i niepełnowartościowe;
- tłuszcze jako materiał zapasowy;
- funkcje NNKT i ich źródła;
- zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe.
2. Rola witamin. Nieorganiczne składniki pokarmowe:
- podział witamin na rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie;
- zapotrzebowanie organizmu na witaminy (hipowitaminoza, awitaminoza i hiperwitaminoza);
- charakterystyka, funkcje i źródła witamin;
- znaczenie naturalnych antyutleniaczy;
- podział składników mineralnych na makroelementy i mikroelementy oraz ich funkcje;
- znaczenie i właściwości wody;
- bilans wodny człowieka.
3. Budowa i funkcje układu pokarmowego:
- odcinki przewodu pokarmowego i ich rola;
- wędrówka pokarmu w przewodzie pokarmowym;
- rodzaje zębów i ich budowa;
- związek między budową poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
- mikrobiom i jego rola w organizmie;
- gruczoły trawienne (wątroba, trzustka, ślinianki);
- wątroba jako centrum metaboliczne organizmu.
4. Procesy trawienia i wchłaniania:
- trawienie w przewodzie pokarmowym składników odżywczych: białek, tłuszczów, cukrów;
- enzymy trawienne i ich funkcje;
- wchłanianie produktów powstałych w wyniku trawienia składników pokarmowych;
- budowa i rola kosmków jelitowych;
- działanie ośrodków głodu i sytości;
- wpływ pH na trawienie skrobi.
5. Zasady racjonalnego odżywiania się:
- czynniki wpływające na zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe;
- bilans energetyczny (dodatni i ujemny);
- piramida zdrowego żywienia i stylu życia;
- wielkość porcji i proporcje składników posiłków;
- otyłość jako problem zdrowotny związany z rozwojem cywilizacji, przyczyny otyłości i jej profilaktyka;
- BMI;
- zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia).
6. Choroby układu pokarmowego:
- badania diagnostyczne chorób układu pokarmowego (gastroskopia, kolonoskopia, USG, badania krwi i kału);
- choroby pasożytnicze układu pokarmowego (tasiemiec, glista ludzka, owsik, włosień kręty) i sposoby zarażenia się nimi;
- choroby wirusowe układu pokarmowego (WZW A, WZW B, WZW C);
- choroby bakteryjne układu pokarmowego (próchnica, choroba wrzodowa, salmonelloza);
- zespół złego wchłaniania;
- choroba Crohna;
- choroby nowotworowe układu pokarmowego (rak żołądka, rak jelita grubego);
- dieta bezglutenowa.
Liceum Ogólnokształcące: KLASA 3
I. Zakres materiału klasy 2 liceum oraz:
II. Kod genetyczne i jego cechy.
1. Ekspresja informacji genetycznej.
III. Genetyka klasyczna.
1. Gen a genom. Budowa i rola kwasów nukleinowych:
- gen;
- genom;
- budowa DNA;
- reguła komplementarności;
- funkcje DNA;
- replikacja DNA;
- budowa RNA;
- rodzaje i funkcje RNA.
2. I prawo Mendla. Krzyżówka testowa:
- genotyp, fenotyp, allel, allel dominujący, allel recesywny;
- homozygota, heterozygota;
- badania Mendla;
- I prawo Mendla;
- krzyżówka genetyczna;
- szachownica (diagram) Punnetta;
- krzyżówka testowa;
- dziedziczenie jednogenowe.
3. II prawo Mendla:
- II prawo Mendla;
- krzyżówka genetyczna dwugenowa;
- krzyżówka testowa dwugenowa;
- zapis krzyżówki dwugenowej.
4. Chromosomowa teoria dziedziczenia:
- główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia Morgana;
- chromosomy homologiczne;
- geny sprzężone;
- znaczenie crossing-over.
5. Dziedziczenie płci. Cechy sprzężone z płcią:
- kariotyp człowieka;
- dziedziczenie płci u człowieka;
- dziedziczenie cech sprzężonych z płcią.
6. Inne sposoby dziedziczenia cech:
- dziedziczenie jednogenowe;
- dominacja pełna i dominacja niepełna;
- kodominacja;
- allele wielokrotne;
- dziedziczenie wielogenowe;
- geny kumulatywne;
- geny dopełniające się;
- plejotropia;
- epistaza.
7. Zmienność organizmów. Mutacje:
- zmienność organizmów i jej rodzaje;
- plastyczność fenotypów;
- zmienność rekombinacyjna;
- zmienność mutacyjna;
- zmienność ciągła i zmienność nieciągła;
- mutacje genowe i mutacje chromosomowe, rodzaje tych mutacji;
- czynniki mutagenne;
- czynniki wpływające na rekombinację;
- mutacje korzystne i niekorzystne dla organizmu;
- transformacja nowotworowa.
8. Choroby i zaburzenia genetyczne człowieka:
- choroby jednogenowe człowieka: sprzężone z płcią, niesprzężone z płcią, dominujące, recesywne;
- aberracje chromosomowe człowieka;
- rodowody genetyczne.