Biologia - sesja zimowa

Szkoła Podstawowa: KLASA 5

1. Samożywność i cudzożywność.
2. Sposoby oddychania organizmów.
3. Klasyfikacja organizmów:

• zadania systematyki;
  
• królestwa organizmów;
  
• gatunek podstawowa jednostka klasyfikacji;
  
• jednostki klasyfikacji biologicznej.

4. Wirusy i bakterie:

• wirusy - bezkomórkowe formy materii;
  
• drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez wirusy;
  
• występowanie bakterii;
  
• budowa komórki bakteryjnej;
  
• kształty bakterii;
  
• czynności życiowe bakterii;
  
• znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka;
  
• przykłady chorób wirusowych i bakteryjnych.

Szkoła Podstawowa: KLASA 6

1. Zakres tematyczny klasy 5 szkoły podstawowej oraz:
2. Parzydełkowce:

• budowa, środowisko życia, znaczenie.

3. Płazińce:

• środowisko i tryb życia, ich charakterystyka;
  
• przedstawiciele płazińców;
  
• choroby wywołane przez płazińce.

4. Nicienie:

• środowisko i tryb życia, ich charakterystyka;
  
• przedstawiciele nicieni;
  
• choroby wywołane przez nicienie.

3. Pierścienice:

• środowisko życia pierścienic;
  
• tryb życia pierścienic;
  
• cechy pierścienic;
  
• budowa pierścienic;
  
• przegląd pierścienic;
  
• przedstawiciele pierścienic.

4. Stawonogi:

• środowisko życia stawonogów;
  
• charakterystyczne cechy budowy stawonogów;
  
• podział stawonogów na skorupiaki, owady i pajęczaki;
  
• cechy budowy zewnętrznej skorupiaków;
  
• przedstawiciele skorupiaków.

Szkoła Podstawowa: KLASA 7

I. Zagadnienia tematyczne z klasy 6 oraz:

II. Układ pokarmowy:

1. Pokarm - budulec i źródło energii:

• klasyfikacja składników pokarmowych na budulcowe, energetyczne i regulujące;
  
• budowa składników pokarmowych;
  
• białka, cukry i tłuszcze w produktach spożywczych;
  
• znaczenie węglowodanów, białek i tłuszczów w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.

2. Witaminy, sole mineralne, woda:

• przykłady witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach;
  
• witaminy (A, D, E, K, z grupy B, C, H, PP) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru;
  
• pierwiastki chemiczne w organizmie człowieka (P, Ca, Mg, Fe, J, F) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru;
  
• woda.

3. Budowa i rola układu pokarmowego:

• odcinki przewodu pokarmowego;
  
• rozpoznawanie narządów układu pokarmowego;
  
• budowa i funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego;
  
• budowa i rodzaje zębów;
  
• trawienie w poszczególnych odcinkach układu pokarmowego;
  
• enzymy trawienne;
  
• gruczoły trawienne.

4. Higiena i choroby układu pokarmowego:

• choroby układu pokarmowego oraz zasady ich profilaktyki;
  
• konsekwencje niewłaściwego odżywiania;
  
• indeks masy ciała;
  
• dieta, rodzaje diet;
  
• higiena odżywiania się;
  
• piramida zdrowego żywienia.

III. Układ krążenia:

1. Budowa i funkcje krwi:

• krew jako tkanka płynna;
  
• skład krwi;
  
• charakterystyka elementów morfotycznych krwi;
  
• funkcje składników krwi;
  
• proces krzepnięcia krwi;
  
• grupy krwi, krwiodawstwo;
  
• transfuzja krwi;
  
• konflikt serologiczny.

2. Krwiobiegi:

• narządy układu krwionośnego;
  
• krwiobieg duży i krwiobieg mały;
  
• budowa i funkcje różnych typów naczyń krwionośnych.

3. Budowa i działanie serca:

• budowa i funkcje serca;
  
• cykl pracy serca;
  
• tętno i ciśnienie krwi.

4. Higiena i choroby układu krążenia:

• przyczyny chorób układu krwionośnego;
  
• choroby układu krwionośnego;
  
• krwotoki.

IV. Układ odpornościowy:

1. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego:

• budowa i funkcje układu odpornościowego;
• rodzaje odporności: wrodzona i nabyta;
• mechanizmy odporności wrodzonej;
• rodzaje odporności nabytej;
• mechanizmy odporności czynnej i biernej;
• rodzaje leukocytów i ich funkcje.

Szkoła Podstawowa: KLASA 8

I. Zagadnienia tematyczne z klasy 7 oraz:

II. Genetyka:

1. Podstawowe prawa dziedziczenia:

• wersje genu: allele dominujące i recesywne;
  
• fenotyp i genotyp;
  
• homozygota dominująca i recesywna, heterozygota;
  
• prawo czystości gamet - krzyżówka genetyczna.

2. Dziedziczenie płci u człowieka:

• zasada dziedziczenia płci;
  
• rozwiązywanie krzyżówek genetycznych przedstawiających choroby sprzężone z płcią: hemofilię oraz daltonizm;
  
• genotypy osób zdrowych i chorych na hemofilię i daltonizm.

3. Dziedziczenie grup krwi:

• mechanizm dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh;
  
• rozpoznanie grup krwi na podstawie genotypów;
  
• ustalenie grupy krwi (fenotypu) dziecka na podstawie znajomości grup krwi ich rodziców;
  
• ustalenie czynnika Rh dzieci na podstawie znajomości czynnika Rh ich rodziców;
  
• konflikt serologiczny - krzyżówka genetyczna.

4. Mutacje:

• rodzaje i przyczyny mutacji;
  
• czynniki mutagenne;
  
• przykłady chorób uwarunkowanych mutacjami genowymi i chromosomowymi;
  
• choroby genetyczne (objawy, sposób dziedziczenia, sposób leczenia);
  
• mechanizm dziedziczenia mukowizcydozy - krzyżówka genetyczna.

III. Ewolucja życia:

1. Ewolucja i jej dowody:

• dowody ewolucji: bezpośrednie i pośrednie;
  
• skamieniałości;
  
• ogniwa pośrednie;
  
• relikty;
  
• jedność budowy i funkcjonowania;
  
• narządy szczątkowe;
  
• rozmieszczenie organizmów;
  
• struktury homologiczne i analogiczne;
  
• konwergencja.

2. Mechanizmy ewolucji:

• założenia teorii ewolucji;
  
• dobór naturalny i sztuczny;
  
• współczesne spojrzenie na ewolucję.

3. Pochodzenie człowieka:

• systematyka człowieka;
  
• podobieństwa i różnice między człowiekiem a małpami człekokształtnymi;
  
• przebieg ewolucji człowieka.

Liceum Ogólnokształcące: KLASA 1

1. Zakres materiału klasy 8 szkoły podstawowej oraz:
2. Chemiczne podstawy życia. Skład chemiczny organizmów. Makro i mikroelementy. Znaczenie, budowa i właściwości wody.
3. Budowa kwasów nukleinowych.
4. Budowa komórki eukariotycznej:

• podział komórek na eukariotyczne i prokariotyczne;
  
• główne elementy komórki eukariotycznej;
  
• przykłady przystosowania komórek do pełnionych przez nie funkcji;
  
• porównanie budowy komórek zwierzęcych, roślinnych i grzybowych.

5. Budowa i znaczenie błon biologicznych:

• budowa i rodzaje błon biologicznych;
  
• funkcje błon biologicznych;
  
• rodzaje transportu przez błony (transport bierny i czynny);
  
• osmoza w komórce roślinnej i zwierzęcej;
  
• badanie wpływu roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy.

6. Budowa i rola jądra komórkowego:

• budowa jądra komórkowego;
  
• funkcje jądra komórkowego;
  
• organizacja materiału genetycznego w jądrze komórkowym;
  
• budowa i rola DNA i RNA.

7. Składniki cytoplazmy:

• budowa i funkcje cytozolu;
  
• budowa i funkcje cytoszkieletu;
  
• system błon wewnątrzkomórkowych (siateczka śródplazmatyczna, wakuole, lizosomy, aparat Golgiego);
  
• funkcje rybosomów;
  
• budowa i funkcje mitochondriów.

8. Cykl komórkowy:

• fazy cyklu komórkowego;
  
• znaczenie procesu replikacji DNA;
  
• zmiany ilości DNA w poszczególnych fazach cyklu komórkowego.

9. Przebieg podziałów komórkowych. Znaczenie mitozy, mejozy i apoptozy:

• znaczenie mitozy i mejozy; główne etapy mejozy i mitozy, proces crossing-over;
  
• porównanie mitozy z mejozą;
  
• przebieg i znaczenie procesu apoptozy;
  
• dokładna charakterystyka i nazewnictwo faz mitozy i mejozy.

10. Metabolizm. Budowa ATP:

• kierunki przemian metabolicznych;
  
• budowa i działanie enzymów;
  
• regulacja aktywności enzymów.

Liceum Ogólnokształcące: KLASA 2

I. Zakres materiału klasy 1 liceum oraz:
II. Układ oddechowy:
1. Budowa i funkcje układu oddechowego:

• budowa i funkcje układu oddechowego - budowa i funkcje dróg oddechowych oraz płuc, funkcja nagłośni;
  
• związek między budową elementów układu oddechowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
  
• powstawanie głosu.

2. Wentylacja i wymiana gazowa:

• mechanizm wentylacji płuc;
  
• warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
  
• całkowita i życiowa pojemność płuc;
  
• przepona i jej funkcja;
  
• regulacja częstości oddechów - rola ośrodka oddechowego;
  
• przebieg wymiany gazowej w płucach i tkankach;
  
• udział krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla;
  
• budowa hemoglobiny i jej rola w transporcie gazów oddechowych;
  
• powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
  
• zawartość dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym.

3. Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego:

• rodzaje zanieczyszczeń powietrza (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenia powietrza, dym tytoniowy, smog) i ich wpływ na zdrowie;
  
• szkodliwość palenia papierosów;
  
• diagnostyka chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, bronchoskopia, spirometria);
  
• wybrane choroby układu oddechowego (nieżyt nosa, przeziębienie, grypa, angina, gruźlica płuc, rak płuc, astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc).

III. Układ krążenia:
1. Skład i funkcje krwi:

• funkcje i skład krwi;
  
• charakterystyka składników krwi;
  
• krzepnięcie krwi;
  
• rola trombiny w krzepnięciu krwi.

2. Budowa i funkcje układu krwionośnego:

• funkcje układu krwionośnego;
  
• budowa serca oraz cykl i automatyzm jego pracy;
  
• rodzaje naczyń krwionośnych i ich budowa;
  
• płucny (mały) i ustrojowy (duży) obieg krwi;
  
• udział układu krwionośnego w homeostazie - regulacja ciśnienia krwi;
  
• ciśnienie krwi i jego prawidłowa wartość;
  
• tętno.

3. Układ limfatyczny:

• funkcje układu limfatycznego;
  
• powstawanie i funkcje limfy;
  
• narządy limfatyczne - budowa i funkcje;
  
• naczynia limfatyczne - budowa i funkcje;
  
• funkcjonowanie układu limfatycznego;
  
• współdziałanie układu krwionośnego i układu limfatycznego.

4. Choroby układu krążenia:

• związek między stylem życia a chorobami układu krążenia;
  
• badanie krwi i interpretacja jego wyników;
  
• badania diagnostyczne chorób układu krążenia (USG serca, EKG, badanie Holtera, angiokardiografia, pomiar ciśnienia krwi);
  
• choroby układu krążenia (anemia, białaczka, nadciśnienie tętnicze, żylaki, miażdżyca, udar mózgu, choroba wieńcowa, zawał serca).

IV. Układ pokarmowy:
1. Organiczne składniki pokarmowe:

• cukry jako główne źródło energii;
  
• podział węglowodanów na przyswajalne i nieprzyswajalne;
  
• błonnik pokarmowy i jego funkcja;
  
• białka jako budulec organizmu;
  
• podział aminokwasów na endogenne i egzogenne;
  
• białka pełnowartościowe i niepełnowartościowe;
  
• tłuszcze jako materiał zapasowy;
  
• funkcje NNKT i ich źródła;
  
• zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe.

2. Rola witamin. Nieorganiczne składniki pokarmowe:

• podział witamin na rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie;
  
• zapotrzebowanie organizmu na witaminy (hipowitaminoza, awitaminoza i hiperwitaminoza);
  
• charakterystyka, funkcje i źródła witamin;
  
• znaczenie naturalnych antyutleniaczy;
  
• podział składników mineralnych na makroelementy i mikroelementy oraz ich funkcje;
  
• znaczenie i właściwości wody;
  
• bilans wodny człowieka.

3. Budowa i funkcje układu pokarmowego:

• odcinki przewodu pokarmowego i ich rola;
  
• wędrówka pokarmu w przewodzie pokarmowym;
  
• rodzaje zębów i ich budowa;
  
• związek między budową poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego a pełnionymi przez nie funkcjami;
  
• mikrobiom i jego rola w organizmie;
  
• gruczoły trawienne (wątroba, trzustka, ślinianki);
  
• wątroba jako centrum metaboliczne organizmu.

4. Procesy trawienia i wchłaniania:

• trawienie w przewodzie pokarmowym składników odżywczych: białek, tłuszczów, cukrów;
  
• enzymy trawienne i ich funkcje;
  
• wchłanianie produktów powstałych w wyniku trawienia składników pokarmowych;
  
• budowa i rola kosmków jelitowych;
  
• działanie ośrodków głodu i sytości;
  
• wpływ pH na trawienie skrobi.

5. Zasady racjonalnego odżywiania się:

• czynniki wpływające na zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe;
  
• bilans energetyczny (dodatni i ujemny);
  
• piramida zdrowego żywienia i stylu życia;
  
• wielkość porcji i proporcje składników posiłków;
  
• otyłość jako problem zdrowotny związany z rozwojem cywilizacji, przyczyny otyłości i jej profilaktyka;
  
• BMI;
  
• zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia).

6. Choroby układu pokarmowego:

• badania diagnostyczne chorób układu pokarmowego (gastroskopia, kolonoskopia, USG, badania krwi i kału);
  
• choroby pasożytnicze układu pokarmowego (tasiemiec, glista ludzka, owsik, włosień kręty) i sposoby zarażenia się nimi;
  
• choroby wirusowe układu pokarmowego (WZW A, WZW B, WZW C);
  
• choroby bakteryjne układu pokarmowego (próchnica, choroba wrzodowa, salmonelloza);
  
• zespół złego wchłaniania;
  
• choroba Crohna;
  
• choroby nowotworowe układu pokarmowego (rak żołądka, rak jelita grubego);
  
• dieta bezglutenowa.

Liceum Ogólnokształcące: KLASA 3

1. Zakres materiału klasy 2 liceum oraz:
2. Budowa DNA i RNA.
3. Kod genetyczny i jego cechy.
4. Ekspresja informacji genetycznej. Dokładny przebieg transkrypcji i translacji.
5. Genetyka klasyczna.
6. Gen a genom. Budowa i rola kwasów nukleinowych:

• gen;
  
• genom;
  
• budowa DNA;
  
• reguła komplementarności;
  
• funkcje DNA;
  
• replikacja DNA;
  
• budowa RNA;
  
• rodzaje i funkcje RNA.

7. I prawo Mendla. Krzyżówka testowa:

• genotyp, fenotyp, allel, allel dominujący, allel recesywny;
  
• homozygota, heterozygota;
  
• badania Mendla;
  
• I prawo Mendla;
  
• krzyżówka genetyczna;
  
• szachownica (diagram) Punnetta;
  
• krzyżówka testowa;
  
• dziedziczenie jednogenowe.

8. II prawo Mendla:

• II prawo Mendla;
  
• krzyżówka genetyczna dwugenowa;
  
• krzyżówka testowa dwugenowa;
  
• zapis krzyżówki dwugenowej.

9. Chromosomowa teoria dziedziczenia:

• główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia Morgana;
  
• chromosomy homologiczne;
  
• geny sprzężone;
  
• znaczenie crossing-over.

10. Dziedziczenie płci. Cechy sprzężone z płcią:

• kariotyp człowieka;
  
• dziedziczenie płci u człowieka;
  
• dziedziczenie cech sprzężonych z płcią.

11. Inne sposoby dziedziczenia cech:

• dziedziczenie jednogenowe;
  
• dominacja pełna i dominacja niepełna;
  
• kodominacja;
  
• allele wielokrotne;
  
• dziedziczenie wielogenowe;
  
• geny kumulatywne;
  
• geny dopełniające się;
  
• plejotropia;
  
• epistaza.

12. Zmienność organizmów. Mutacje wraz z treściami rozszerzonymi do tego działu:

• zmienność organizmów i jej rodzaje;
  
• plastyczność fenotypów;
  
• zmienność rekombinacyjna;
  
• zmienność mutacyjna;
  
• mutacja punktowa (insercje, delecje, tranzycie, transwersje); mutacje polegające na substytucji i zmianie ramki odczytu;
  
• mutacje chromosomowe strukturalne i liczbowe i ich rodzaje oraz przykłady chorób genetycznych;
  
• pojęcia: nullisomia, tetrasomia, trisomia, monosomia i poliploidia;
  
• zmienność ciągła i zmienność nieciągła;
  
• czynniki mutagenne;
  
• czynniki wpływające na rekombinację;
  
• mutacje korzystne i niekorzystne dla organizmu.

13. Choroby i zaburzenia genetyczne człowieka wraz z treściami rozszerzonymi do tego działu:

• choroby jednogenowe człowieka: sprzężone z płcią, niesprzężone z płcią, dominujące, recesywne;
  
• aberracje chromosomowe człowieka;
  
• rodowody genetyczne;
  
• choroby wynikające z dziedziczenia mitochondrialnego.